هایپرکلابز : موقعيت مكاني :
اين بنا در ضلع جنوبي چهار راه شهدا ، محله امير چقماق ، جنب ميدان امير چقماق واقع است .
باني
طبق اظهارات مؤلف جامع مفيدي وهمچنين عبارت منقور بر در جماعتخانه در عصر صفويه به ((چقماقيه )) اشتهار يافت .این بنا در زمره مهمترين وارزنده ترين اقدامات خيرخواهانه و حاصل حمّيت اميرجلال الدين چقماق شامي (حاكم يزد در دوران تيموري) وهمسر او ستي فاطمه خاتون به شمار مي رود مسجد مذكور در دوران پادشاهي شاهرخ ميرزا تيموري ودر سنه 841 هجري احداث گرديد كه بي شك از لحاظ شكوه ، عظمت ، زيبايي واهميت ، بهترين ومعتبرترين مسجد پس از مسجد جامع شهر يزد است ...
منابع تاريخي
در متون تاريخي يزد از مسجد امیرچقماق ( چخماق ) باعنوان«مسجد جمعه نو» ياد مي شود
بر اساس كتيبه اي به خّط محمد حكيم، ازبرجسته ترين ثلث نويسان سدۀ نهم ، سال اتمام بناسنه 841 هجري بوده است .
گفته اندامير چقماق در دومين سفر خويش اين مسجد را بنيان نهاد واستادان كاشي ساز وثلث نويسان به مدّت بيست سال براي ساخت آن رنج ومشقّت كشيدند و بخشي از مخارج مسجد وساير بناهاي اميرچقماق از موقوفات رشيدي تأمين مي شده است . اثري از شرف الدين علي نیز در چاهخانه جنب مسجد مذكور وجود داشته كه اکنون موجود نمي‌باشد .
مشخصات
مسجد مذكور كه در ضلع جنوبي ميدان امير چقماق واقع است وبنابر اظهارات نويسنده تاريخ يزد در خارج شهر قرار داشت وحتي در دوران سلطنت محمد شاه قاجار ـ كه حصار شهر تا آن زمان باقي بود ـ مسجد خارج از شهر بوده است .
امير‌اعظم جلال الدين چقماق از امراء وسرداران معروف عهد تيموري و مقرب درگاه شاهرخ ، حاکم یزد ، بود. وی در خارج حصار شهر جنب محلۀ دهوك، مسجد جمعه ، خانقاه ، كاروانسرا ، حمام ، آب انبار ، قنّاد خانه ، بازار و چاه آب احداث كرد كه اکنون اين مجموعه به تكيه وبازار كوچك ، آب انبار ومسجد خلاصه مي‌شود.
در دوران فتحعلي شاه قاجار ، توسط حاجي حسين عطّار بر شبستان مسجد تغييراتي صورت گرفت .
اين مسجد داراي ايوان وسردر رفيع كه پيشخوان زيباي آن از شهرت بسزايي برخوردار است . وروديهاي مسجد با‌دوجهت شرقي وشمالي به ايوان بلند ختم مي گردد .در جلوي قسمت شرقي،كتيبه‌ي باشكوهي است كه به لحاظ هنرخطاطي اهميت بسزايي دارد وتاريخ ساخت مسجد در آن آمده است. مسجد داراي دوشبستان زمستاني وتابستاني است كه در قسمت تابستاني آن ( بالاي محراب ) بادگير بسيار زيبايي واقع شده است.
محراب سنگ مرمر زيبايي دارد كه پيرامون آن راكاشيهاي معرق تزئين كرده وآياتي از قرآن مجيد بر روي سنگ نقش گرديده است.
در‌دوطرف شبستان مسجد طاق نماهايي شبيه مسجد سرپلك وجود دارد،كه قسمت عقب آن به دو‌راهرو‌درطرفين منتهي مي‌شود. با توجه به اينكه كاشي هاي شش ضلعي‌آبي رنگ زينت بخش ازاره شبستان گرديده، محراب نيز بوسيله كاشي هاي معرق لاجوردي، طلائي و‌سفيد پوشيده شده است.
نور داخل شبستان توسط‌چهارپنجره درسقف ورودي ودو راهروي‌طرفين آن تأمين مي‌گردد. بدنۀ ديوارها از‌گچ سفيد و‌نماي ايوان ازكاشي وآجرهاي لعابدار به رنگ لاجوردي وسبز پوشيده شده است. شبستانهاي زمستاني مسجددر دو سوی دالان ورودي قرار داردكه نورآن باسنگ مرمرتأمين مي شود.همچنین مسجد مؤذنه مستطيل شكل آجري دارد كه بر ورودي ضلع شرقي مسجد مشرف مي باشد .
كتيبه هاي تاريخي
- دركرياس مسجد كتيبه‌اي سنگي بصورت وقفنامه به خطّ نسخ منقور گرديده ، بدين مضمون : (( بعد التحميد والتصليه والتسليم)). باعث بر تحرير اين كلمات آنكه وقف مخلد صحيح شرعي وحبس مؤبّد صريح ملي نمودند خدّام كرام والامقام ذوي العزّ والاحترام عالي حضرت رفيع منزلت سامي رتبت شرافت و نجابت و وزارت پناه ،فضيلت وكمالات دستگاه حقايق ومعارف آگاه ، دولت وعزّت ومدلت انتباه ، ابهّت و مناعت وجلالت اكتناه ، كهف الحاج والمعتمرين عاليجاه دستورالوزرائي اعني الالقابي ميرزائي ميرزامحمد محسنا وزير عديم النظير، جليل القدر دارالعباده يزد همگي وتمامي يك باب قهوه خانه وسيعه معیّنه متّصله به ميدان وبازار محله مير چقماق خارج دارالعباده مزبوره كه از منشآت كثير البركات عاليجاه معظم اليه است بروجود بر متعلقه بر تعزيه سيد الشهداءعليه التحيه والثناء،مقررومشروط آنكه هرساله ازمداخل واجاره آن به عمل آيد آگر محتاج به تعمير ضروري باشد آن مقدم وبعدازآن صرف فرش ، وبعد از آن سوخت وروشنايي معمول حسينيه مزبوره وگرفتن كاغذ پنجره قهوه خانه وابقاي كرباس سياه پوشش دور حسينيه وشدّهاي چهل گيسوي وقفي معينه واگر چيزي از آن زايد آيد صرف روشنايي مسجد جامع محاذات قهوه خانه مزبور شود وتوليت آن مفوّض به جناب رفعت وديانت ومعالي پناه وفضيلت وكمالات دستگاه حاجي عبدالفتاح ابن مرحمت پناه حاجي ملاشمس الدين محمد ابركوهي ساكن دارالعباده مزبور فرموده، اورامتولي شرعي ساختند .به شرط آنكه كما ينبغي ويليق مساعي جميله در تميشت امور مففصَله مزبوره مبذول وبه تكاهل از خود راضي نشود وبعد ازوبه اصلح ذكور اولاد او وبعد از آن به اصلح اولاد ذكور اووهكذا الي آن ميرث الله الارض ومن عليها وهو خير الوارثين ، واگر ازاولاد ذكور اومذكري به اين وصف نباشد به اصلح ذكور اولاد اناث مذكري به اين وصف نباشد تعيين متولي به رأي مجتهد جامع شرايط خواهد بود واگر در يزد مجتهدي نباشد منوط به آراي علما وعدول المؤمنين بلده مزبوره است وصيغه شريعه در تمام مراتب مزبور جريان وقهوه خانه موقوفه به تصرف متولي داده شد . تحريراً في سادس عشرين شهر شوال سنه عشرين ومائه والف مضمون كتيبۀ مذكور بدين صورت است كه ميرزا محمد ، وزير يزد در عهد تيموري ، قهوه خانه بزرگي جنب ميدان وبازارمحله ميرچقماق جهت مراسم تعزيه امام حسين (ع) اختصاص داد، مشروط بر آنكه هر ساله هزينه مراسم آن از طريق اجارهء قهوه خانه صرف خريد فرش ،تأمين سوخت وروشنايي حیسنيه وخريد كاغذ پنجره،(دردوران گذشته به جاي شيشه، به پنجره ها كاغذ مي چسباندند و در اصطلاح ((كاغذ لغ)) می گفتند) كرباسي سياه رنگ پوشش محوطه حسينيه وشدها (يكي ازلوازم مراسم تعزيه بود مانند علم وكتل) شود.
بقيه لوازم اضافي طبق شرحي كه در وقفنامه آمده است در شب عاشورا به فقرا و مساكين اطعام داده شود وياصرف سوخت وروشنايي مسجد جامع گردد. توليت قهوه خانه موقوفه به شخصي به نام حاجي عبدالفتاح بن مرحمت پناه حاجي شمس الدين محمد ابركوهي ساكن يزد سپرده شود.
پس از حاجي مذكور قهوه خانه به بهترين ذكور او واگذارگردد واين تسلسل ادامه يابد واگرازفرزندان ذكور وي طبق شرايط مذكور نباشد ، به نيكو خلق ترين فرزند ذكور ازفرزندان مؤّنث ايشان سپرده گردد و اگرپسري ازفرزندان ذكور ومؤّنث نباشد ، تعيين متولي قهوه خانه براساس رأي وصلاحديد مجتهد جامع الشرايط خواهد بود وچنانچه در يزد مجتهدي نباشد، متولي براساس آراي علماء وصاحبنظران مؤمن تعيين مي گرددوحفظ رعايت اصول واحكام شرعي الزامي است .قهوه خانه موقوفه براساس رعايت احكام شرعي به متولي منتخب سپرده مي گردد.متن وقفنامه مذكور در مورخه بيست وششم ماه شوال 1120نگاشته وتنظيم گرديد.
دردوسوی راهروي شمالي پنجره هايي پوشيده از كاشي معرق مشبك قرار گرفته است . بخشي از سردر ايوان مزيّن به كاشي معرّق است وكتيبه هايي در كاشيهاي معّرق از سمت راست به چپ وجود دارد كه مضمون آن به شرح ذیل است:
بين گل مربعي بربالاي راهرو ودست راست كلمه ((الله)) به خطّ كوفي ، داخل آن نیز با همین خط (دوطرف مقابل هم ) سوره‌فاتحه وبر بالاي كلمه مذكور در يك خط مستقيم ((اعوذبالله من الشيطان الرجيم )) و ((بسم الله الرحمن الرحيم )) نوشته شده است .مقابل كتيبه مذكور در فوق، كلمه" محمد" به خطّ كوفي قراردارد.در جهت راست چهاربار((ولي الله التوفيق )) ودر سمت چپ چهار بار عبارتي عربي نوشته شده است كه خواندن آن ميّسر نبود .
قسمت بيروني گنبد ودر كمر بند آن عبارت ((السلطان ظّل لله )) به كوفي بنايي مكرر اجرا شده است .محراب صفه اصلي از كاشي معرّق وبا طاقنماي مقرنس كاري است ودر وسط‌آن سنگ مرمر خوش تراشي به اندازه 38/2×15/1 متر نصب است. همچنين درميان مقرنس كاري آن يك گل مربع از كاشي معرق هست كه چهار بار((الله ،محمد،علي )) به خطّ كوفي نقش شده است .كتيبه هاي سنگ مرمر عبارت است از:
" قال الله تبارك وتعالي جل جلاله وعم نواله اقم الصّلوه .... مقاماً محموداً صدق الله وهوعلي كل شيءقدير " به خطّ نسخ در پيشاني وچهار بارنام "علي" به خطّ كوفي در يك گل مربع. در هر يك از دو طرف قسمت پايين سنگ مذكورودروسط آن نقش قنديل وگل وبوته دیده می شود .
- غرفه دست چپ ايوان يك سنگ مرمر به اندازه 95×54 سانتيمتر قرار دارد كه بر آن نقش قنديل ديده مي شود ودر چهار گوشه اش به خطّ كوفي ((الله ،محمد ،علي )) تكرار شده است.كتيبه اطراف آن نیز عبارت : ((قال الله تبارك وتعالي انما يعمر مساجد الله من آمن بالله واليوم الاخر واقم الصلوه واتي الزكوه ولم يخش الا الله فعسي اولئك ان يكونوا من المهتدين )) به خطّ ثلث است .
- در غرفه دست راست سنگ قبر محمد شفيع( متوفي 1037 هجري) به اندازه 30× 28 سانتي متر نصب است وبه خطّ نستعليق شبيه به نسخ اشعار زيربرآن منقور شده است :
دريغا زجور سپهر ستمكار فغان ازجفا پيشه چرخ مستبد
محمد شفيع ازجهان رفت افسوس به عهد جواني به خلد مؤبّد
نچيد گلي ازگلستان اميد چوگل شد به فردوس اعلي مسند
چو او ....علم وادب بود كند جاي اندر بهشت مخلد
.سال تاريخ فوتش چنين علي حامي وي، شفيعش محمد
- برسردر شرقي مسجد كتيبه اي از كاشي معرّق به خطّ ثلث محمدالحكيم (مولانا شمس الدين محمد شاه حكيم ازخوشنويسان بنام دوران صفوي بشمار مي‌رود كه كتيبه‌اي به خط او نيز در درگاه اصلي مسجد جامع قرار دارد) موجود مي‌باشد.
عبارت كتيبه مذكور چنين است :
« اللهم يا جامع الناس ليوم لاريب فيه ورافع بيوت اذن الله يرفع و يذكر فيها اسمه بالتحميد والتنزيه فاذا الجمعه جمعيت اسبابها جاهد في اقامتها السلطان عظيم الشان ، معين الحق والدين شاهرخ بهادرخان الذي وفقت ابناء هذا المسجد علي اسس التقوي في زمانه الاراعد (؟) منه فاطمه بنت محمد داعيه رب ابن لي عندك في الجنه بالفضل والمنه ، في رجب سنه احدي واربعين وثمانمائه ، كتبه محمد الحكيم.»
گنبد مسجد خميده وتركدارازكاشي سبزرنگ ودراطراف آن كتيبه اي به خطّ كوفي وجود داشت كه اکنون مقداركمي از آن باقي است.
گرمخانه دري چوبي دارد كه بردولنگه آن عبارت: ((لااله الا الله ، علي ولي الله حقاً حقا)) اين در وقف كرد زين الدين علي دبّاغ بر جماعتخانه مسجد چقماقيه درتاريخ 972 به خطّ نسخ وميان دوكتيبه كنده كاري شده است .
خطوط كوفي كاشي سردر راهروهاي جنبي از داخل صحن مسجد به صورت ((اعوذ بالله من الشيطان الرجيم ...)) وكلمات يا علي ،يا محمد ، واللهم صل علی محمد وآل محمد راروي كاشي هاي سفيد با زمينه لاجوردي اجرا گرديده ودرحواشي، ازنقوش ستاره اي سبزرنگ استفاده شده است .
درب كوچكي كه روي آن تاريخ 973 نوشته شده است در ضلع شمال شرقي مسجد دیده می شود. ورودي ديگري نيزدر ضلع شرقي و داخل‌كوچه مسجد اميرچقماق قراردارد كه نماي آن ازكاشي وباآجرهاي لعابدار پوشيده شده است . درازاره زيرمؤذّنه باخطّ كوفي به رنگ لاجوردي ((بسم الله الرحمن الرحيم،انما مساجد الله ....)) ودرسردر كاشيكاري بر روي زمينه لاجوردي كتيبه اي به تاريخ 1378 هجري نصب شده است . اطراف ايوان بلند شبستان باكاشي سبز وقهوه اي بر روي زمينه سرمه اي نقوش اسليمي مخلوط كار شده است ودر پايين آنهاعبارت ((القدرلله الله اكبر)) ديده مي شود .